Nasze wydawnictwa » wrzesień, nr 9 (81) / 1999 » Różne

Krótka historia rozwoju Jarosławia na przełomie XIX i XX wieku

Jarosław, zasłużenie szczycący się mianem miasta historycznego, kojarzony jest zwykle z jego najstarszą częścią, czyli Rynkiem i najbliższym otoczeniem. Warto jednak przyjrzeć się rozwojowi miasta poza obrębem Starówki, w czym pomocne nam będzie "Studium historyczno-urbanistyczne Jarosławia" opracowane w 1977 r. na zlecenie władz miejskich, przez Zespół Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej PKZ O/Rzeszów, w składzie: mgr Z. Bieńkowska, mgr T. Piekarz, dr M. Birkenmajer i mgr M. Ziębińska.

Szczególne nasilenie zabudowy tych terenów nastąpiło na przełomie XIX i XX wieku. W pierwszej połowie wieku XIX, Jarosław odczuwający skutki występującego w zaborze austriackim kryzysu społeczno-ekonomicznego, praktycznie pozbawiony był inwestycji budowlanych. Nie prowadzono też remontów, w związku z czym niszczało wiele znaczących obiektów, a władze austriackie wykorzystując zaistniałą sytuację dokonały rozbiórki murów miejskich i wielu budowli (m.in. kolegiata pw. Wszystkich Świętych, kościół i klasztor Franciszkanów, kościół św. Zofii, podcienia kamienic w Rynku). W ten sposób miasto bezpowrotnie zmieniło swój wygląd i utraciło dotychczasowy specyficzny charakter średniowiecznego grodu warownego. Miarą upadku miasta w pierwszej połowie XIX wieku był sukcesywny spadek liczby ludności, któremu towarzyszyło zjawisko kurczenia się zabudowy miejskiej. Jeszcze na początku XIX wieku w mieście zlokalizowanych było 1055 domów, lecz w 1859 r. już tylko 890. Lepsze czasy dla Jarosławia nadeszły dopiero w drugiej połowie XIX wieku podczas zachodzących zmian ustroju politycznego w zaborze austriackim, w wyniku czego w 1854 r. miasto otrzymało status powiatu, a w 1867 r. własny samorząd. Kolejnym poważnym bodźcem przyśpieszającym rozwój miasta była budowa linii kolejowej Kraków-Lwów, która w 1851 r. dotarła do Jarosławia. Świadomy szansy jaką może dać połączenie kolejowe z innymi miejscowościami, samorząd Jarosławia nie tylko partycypował w wydatkach na ten cel, lecz także podjął starania o budowę innych połączeń kolejowych, uwieńczone sukcesem z chwilą oddania do eksploatacji w 1884 roku linii Jarosław-Lubaczów.

W 1852 r. władze miejskie wykupiły u od Austriaków, zamieniony 70 lat wcześniej na warsztaty wojskowe ratusz, po czym szybko przystąpiono do restauracji mocno nadwe- rężonej niewłaściwym użytkowaniem budowli. W 1868 r. przystąpiono do odbudowy spalonego sześć lat wcześniej kościoła parafialnego p.w. Św. Jana Chrzciciela. Pracami budowlanymi kierował architekt Antoni Lamache.

Jarosław nie posiadał wówczas żadnego przemysłu, a jedynym zakładem rzemieślniczo - usługowym działającym w mieście była zatrudniająca 700 osób Komisja Mundurowa działająca do 1870 roku. Zwolnione po jej likwidacji pomieszczenia w Opactwie Benedyktynek zajął austriacki garnizon wojskowy. Z chwilą, gdy miasto przyjęło rolę zaplecza dla przemyskiej twierdzy wojskowej, od 1873 r. rozpoczął się intensywny napływ do Jarosławia wojska, a w ślad za tym przystąpiono do realizacji inwestycji budowlanych dla potrzeb wojskowych. Na terenach, wówczas jeszcze podmiejskich, wzniesiono Koszary Obrony Krajowej (rejon obecnej ul. Krakowskiej), a w 1888 roku Koszary Piechoty (rejon obecnej ul. Czarnieckiego). W 1973 r. przy ul. 3 Maja (ob. nr 31) dla potrzeb uczniów z różnych szkół powstała najstarsza bursa jarosławska, założona przez Grono Pedagogiczne Szkół Jarosławskich.

Tereny podmiejskie, do miasta zostały przyłączone dopiero na podstawie uchwały Rady Miejskiej z 11 września 1892 r., dzielącej jednocześnie miasto na cztery dzielnice: Śródmieście, Krakowskie, Głębokie i Leżajskie. Zabudowę murowaną posiadało tylko Śródmieście, ograniczone Placem Mickiewicza i ulicami: Fredry (ob. Hetmana J. Tarnowskiego), Podzamcze, Panieńską, Pełkińską i Lubelską. W pozostałych dzielnicach, wśród wielu jeszcze pustych placów, występowało budownictwo głównie drewniane. Ówczesny Jarosław w opinii jego mieszkańców to "... miasteczko jakich wiele w Galicyi. Zaniedbane, brudne, ulic prawie żadnych porządnie zabudowanych, pastwiska dla krów i trzody, droga do stacji kolejowej czasem nie do przebycia. Kościół parafialny, reformaci i kościół Dominikanów okropnie opuszczone, brudne i obdarte, Rynek zapchany kramami".

Powiatowy Jarosław zaczął jednak już wówczas przyciągać coraz liczniej mieszkańców okolicznych wsi. W wyniku przeprowadzonej w latach siedemdziesiątych XIX wieku parcelacji terenów wzdłuż ulic: Krakowskiej i Dominikańskiej, działki budowlane nabyli przybysze z Żołyni i Grodziska, którzy zaczęli wznosić murowane domy, głównie parterowe. Pod koniec wieku XIX przebudowano ulice prowadzące do stacji kolejowej: Poniatowskiego i Słowackiego. W 1886 r. przystąpiono do budowy ulicy Kraszewskiego łączącej trakt krakowski z targowicą na Olszanówce (rejon ob. parku miejskiego) urządzoną na 45 morgowej działce zakupionej przez miasto od dr Henryka Maksa (pozostała część Olszanówki należała do Wilhelma Siemieńskiego - Lewickiego). Na terenie starej targowicy (ob. rejon Pl. Mickiewicza) urządzono ogródek miejski według planu inspektora plantacji miejskich we Lwowie Arnolda Rohringa. Drzewa i krzewy sprowadzono z Mirzyńca, znanego z licznych szkółek drzewnych należących do Lubomirskich. W tym czasie wybudowano także drogę lokalną łączącą Jarosław z Sieniawą.

Opracował Zbigniew Zięba