Stanisław Sobocki
Wśród
instytucji kultury, które w różny sposób przez dziesięciolecia służyły
społeczeństwu Jarosławia było od 1925 r. Muzeum i jest do dzisiaj.
Według powszechnie dziś przyjętego określenia muzeum jest to "instytucja trwała, przechowująca i udostępniająca dla celów studiowania, wychowania i doznań emocjonalnych zbiory przedmiotów o wartości kulturalnej. W zakres ten wchodzą również wystawy biblioteczne i archiwalne, zabytki historyczne, skarbce kościelne i klasztorne, stanowiska archeologiczne, ogrody botaniczne, wiwaria i parki narodowe"1. Jest to definicja znacznie rozszerzona w stosunku do potocznego rozumienia, tradycyjnego, starożytnego pojęcia, muzeum jako świątyni muz. Twórcy Muzeum w Jarosławiu świadomi byli, iż należy za wszelką cenę zachować historyczne pamiątki związane z historią miasta i okolic. Początkowo nie myśleli o ekspozycjach i udostępnianiu, lecz tylko o zbieraniu i przechowywaniu muzealiów. Dziś chwała im i za to.
Historia Muzeum w Jarosławiu to przede wszystkim ludzie - entuzjaści. Utworzenie jarosławskiego Muzeum wiąże się z osobistym zaangażowaniem i udziałem kilku urzędników Magistratu, którzy umiłowali przeszłość swego miasta. Jednym z nich był Felicjan Papara sekretarz Magistratu. W jego biurze od 1902 r. składano pamiątki związane z historią miasta, a podstawą zbioru były księgi miejskie zachowane w ratuszu2. Z czasem zbiór ten był uzupełniany o dary różnych ofiarodawców. Dwaj kolejni następcy Papary nie interesowali się zbiorami i podczas ich kadencji wiele eksponatów, zwłaszcza rękopisów, zaginęło lub uległo zniszczeniu.
Na początku lat 20 - tych XX w. opiekę nad pamiątkami przejął sekretarz Zarządu Miasta Jan Harlender (1887 - 1939). To właśnie on zaczął popularyzować ideę utworzenia Muzeum. Swą koncepcję powołania dwudziałowego Muzeum z biblioteką i zbiorami etnograficznymi zawarł w skierowanym do władz miejskich w 1926 r., (czyli po oficjalnym otwarciu Muzeum) memoriale3. Dzięki swej inicjatywie Harlender w ciągu kilku lat zebrał dostateczną ilość przedmiotów, by móc przystąpić do organizowania i kierowania Muzeum do swojej śmierci we wrześniu 1939r.
Muzeum w Jarosławiu założono oficjalnie 13.12.1925 r. i otwarto je na uroczystym posiedzeniu Tymczasowego Zarządu Miasta4. W momencie otwarcia Muzeum Miejskie posiadało ok. 100 eksponatów. W początkowym okresie istnienia Muzeum, które od razu dzięki olbrzymiej aktywności Harlendera stało się ośrodkiem kulturalno - oświatowym w mieście, zajmowało łącznie z biblioteką i archiwum miejskim 6 sal ratusza. Tam także urządzono ekspozycję. Kierownik placówki zainicjował powstanie Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia, które miało objąć opieką Muzeum. Dzięki zaangażowaniu osób skupionych przy Muzeum w 1933r. zorganizowano dużą wystawę pt. "Stary Jarosław". Przy okazji wystawy zorganizowano odczyty dotyczące dziejów i sztuki dawnego Jarosławia oraz wykonano album z reprodukcjami wystawionych dzieł. W 1933 r. pomocnikiem kierownika Muzeum został Kazimierz Gottfried historyk, nauczyciel i badacz dziejów Jarosławia. Jan Harlender nieustannie pracował nad pozyskiwaniem nowych eksponatów z miasta i regionu. Przygotował specjalną ankietę, którą rozsyłał do różnych instytucji i urzędów.Powiększające się stopniowo zbiory muzealne i biblioteczne skłoniły władze miejskie do szukania nowego lokalu. W 1938 r. Muzeum wraz z archiwum i biblioteką zostało przeniesione do będącej własnością miasta kamienicy Rynek 5 zwanej do dziś kamienicą Attavantich, w której wcześniej mieściło się kasyno i szkoła muzyczna. Uroczyste otwarcie nastąpiło 3 maja 1938 r. W nowej siedzibie Muzeum zajmowało pokoje frontowe, następnie "salę lustrzaną".
W 1939 r. J. Harlender wraz z K. Gottfriedem, w obawie o losy archiwum, przenieśli je do piwnic klasztoru oo. Reformatów. Pozostałe zbiory pozostały na miejscu. Zmagazynowano je w "sali lustrzanej" i zamknięto dla publiczności. 08.09.1939 r. na atak serca zmarł J. Harlender. W dniu wejścia wojsk niemieckich do miasta, 10 września odbył się jego pogrzeb. Podczas okupacji hitlerowskiej zbiory muzealne zdołano ocalić. Muzeum pracowało w ograniczonym zakresie i nie było dostępne dla zwiedzających. W 1940 r. K. Gottfried otrzymał polecenie objęcia opieką zbiorów oraz sporządzenia inwentarza. Po uzupełnieniach zawierał 288 pozycji5 . Po roku 1940 zbiory muzealne (po włączeniu do nich części wyposażenia klasz. Dominikanów i Reformatów z bibliotekami i archiwaliami) znacznie się powiększyły. Prace w Muzeum w tym czasie polegały na systematycznym porządkowaniu zbiorów i spisywaniu inwentarza z natury. W 1941 r. zbiory Muzeum, biblioteki i archiwum stanowiły całość pod jednym kierownictwem. Były one niedostępne dla publiczności, na czym zależało okupantom. W 1941 r. zbiory biblioteki muzealnej powiększyły się o pozycje biblioteki "Tarbut", Magistratu, "Sokoła", "Gwiazdy" oraz bibliotek prywatnych. Wtedy to wyodrębniono bibliotekę od Muzeum. Kolejne lata wojny nie przyniosły większych zmian w Muzeum i archiwum. Władze niemieckie nie zagarnęły eksponatów uważając, iż zbiory jarosławskie nie są wartościowymi dziełami sztuki. Muzeum było zamknięte dla zwiedzających, podobnie zbiorów bibliotecznych nie wypożyczano. W 1944 r. władze niemieckie zamierzały jednak wywieźć zbiory muzealne na zachód, wobec czego Kazimierz Gottfried, kustosz Muzeum, chcąc je ocalić schował zbiory do piwnic Kamienicy Orsettich, a do wysyłki oddać makulaturę. 20 lipca 1944 r. władze niemieckie opuściły miasto. Kierownictwo Muzeum otrzymało polecenie bezzwłocznego przekazania do wagonów zbiorów muzealnych. K. Gottfried narażając życie przekazał niemieckim władzom odjeżdżającym z Jarosławia tylko jedną paczkę. Była w niej jednak makulatura, a cenne archiwalia schowane zostały w piwnicach. Nikt nie kontrolował zawartości paczki w pośpiechu ewakuacyjnym. W ten sposób ocalały bezcenne księgi archiwalne. Zginęły tylko wcześniej pożyczane zbiory. Po czterodniowej bitwie (23 - 27.07.1944 r.) wojska niemieckie wycofały się z miasta, a weszły doń wojska radzieckie. Po wyzwoleniu Muzeum podlegało władzom miasta, następnie władzom kultury powiatu i nowopowstałego woj. rzeszowskiego. Nowe władze miejskie zatwierdziły Gottfrieda na zajmowanym stanowisku kierownika Muzeum. Dzięki jego staraniom w 1945 r. placówkę przeniesiono do jednej z najpiękniejszych kamienic w Polsce, jarosławskiej kamienicy Orsettich. Początkowo mieściło się ono jedynie na piętrze (na parterze znajdowały się magazyny, sklepy i mieszkania prywatne). Uroczyste otwarcie Muzeum w odnowionej Kamienicy Orsettich odbyło się 1 grudnia 1946 r. i od tego czasu stawało się ono stopniowo placówką naukowo - oświatową. Systematycznie powiększały się zbiory muzealne. Wraz z przejęciem wyposażenia pałacu Dzieduszyckich w Zarzeczu oraz zgromadzonych tam przedmiotów z innych posiadłości (dworów opuszczonych po reformie rolnej), jarosławskie Muzeum pozyskało wiele eksponatów6. W tym okresie wzbogaciło swoje zbiory o będące wcześniej częścią wyposażenia niefunkcjonujących (z powodu wysiedlenia w latach 1946-1947) cerkwi greckokatolickich w Jarosławiu, Leżachowie, Dusowcach, Radymnie i in. Równocześnie dokonywano planowych zakupów muzealiów z okresu dawnej kultury mieszczańskiej7. Jarosławska placówka od 1stycznia 1950 r. była muzeum państwowym. W latach 60-tych XX w. zaprojektowano nowe ekspozycje muzealne według koncepcji typowej dla tego czasu; dzieje miasta w układzie chronologicznym przedstawiono za pomocą zabytków archeologicznych. W Wielkiej Izbie pokazano wnętrze bogatej izby mieszczańskiej z przeł. XVI i XVII w. Na piętrze wyeksponowano zabytki związane z dawnym handlem i rzemiosłem od końca XVI po XVIII w. i pokazano wnętrza mieszczańskie z XIX w. Wyodrębniono też część dot. okresu międzywojennego i II wojny światowej8. W placówce wzrastała wziąż liczba pracowników. Zasługi wielu z pracujących w Muzeum osób są nieocenione. Po przejściu na emeryturę dr K. Gottfrieda w 1969 r. obowiązki kierownika Muzeum pełnił Leszek Smoczkiewicz kontynuując remont kamienicy. Podczas prac remontowych dbał o ich szczegółową inwentaryzację. Prowadził też inwentaryzację prac prowadzonych w mieście przez Przedsiębiorstwo Robót Górniczych Bytom. L. Smoczkiewicz jako jedyny doceniał pracę w terenie. Dzięki kontaktom z ludźmi zebrał wiele materiałów fotograficznych i wywiadów, które ocaliły od zapomnienia ludzi żyjących w Jarosławiu i okolicy. Zdjęcia starannie identyfikował w miarę możliwości datował, rozpoznawał osoby. Uporządkował i opracował zbiór fotograficzny Muzeum. Dzięki swemu zaangażowaniu i determinacji uratował setki fotografii przed zniszczeniem i pozyskał je do zbiorów muzealnych. Wprowadził funkcjonujący do dziś podział fotografii na działy. Zinwentaryzował zbiór wpisując go do Inwentarza Archiwum Fotograficznego oraz opracował Karty Katalogu Fotograficznego.
Następczynią L. Smoczkiewicza była Łucja Franciszka Turczak. Stworzyła ona nowoczesną placówkę muzealną o wyraźnym profilu wystawienniczym, związanym z kulturą mieszczańską. Wybór specjalizacji związany był w sposób naturalny z walorami architektonicznymi i historycznymi kamienicy, w której jest Muzeum. Jednocześnie aranżacja wnętrza na parterze nawiązywała do najlepszego okresu w historii kamienicy i Jarosławia, kiedy jej właścicielem był kupiec włoski Wilhelm Orsetti, uczestnik słynnych jarosławskich jarmarków. Na piętrze odtworzono wnętrza biedermeierowskie. W tym celu zakupiono meble, obrazy i szereg interesujących przedmiotów z dziedziny rzemiosła artystycznego. Zakupów dokonywano systematycznie głównie w PP Desa w Warszawie, Krakowie, Rzeszowie i Przemyślu, a także od osób prywatnych, nabywając je w celu uzupełniania i poszerzania ekspozycji stałej. Równocześnie pozyskiwano przedmioty do wyposażenia Wielkiej Izby, m.in. malarstwo obce z XVII i XVIII wieku9. Od początków istnienia Muzeum, przedmiotem zainteresowania jej dyrektorów była twórczość miejscowych plastyków. Początkowo Muzeum otrzymywało ich prace w postaci darów, sporadycznie je kupowano. Zainteresowano się również artystami związanymi w przeszłości z Jarosławiem, m.in. Władysławem Jahlem, Zygmuntem Milli, Mieczysławem Wysockim i in. W latach 1982-1984 dzięki środkom z Funduszu Rozwoju Twórczości Plastycznej zakupiono kilkadziesiąt prac miejscowych twórców współczesnych10. Krystyna Kieferling objęła stanowisko Dyrektora Muzeum w Jarosławiu po Łucji F. Turczak 1.04.1986 r. i kontynuowała kierunek wytyczony przez poprzedniczkę. Wciąż dokonywano celowych zakupów eksponatów. Pozyskiwano je również drogą darów i przekazów. Zainteresowanie dorobkiem jarosławskiego środowiska artystycznego zaowocowało kilkoma wystawami monograficznymi począwszy od nieżyjących już wówczas, działających w okresie międzywojennym jarosławskich malarzy, (Józefa i Stefanii Kaniaków, Stanisława Kopystyńskiego, Wiktora Śliwińskiego) oraz działających w tym czasie Zdzisława Welca, Edwarda Kieferlinga, Tadeusza Kozioła i in. Muzeum brało również udział w przygotowaniu wystawy "Malarstwo Polski południowo - wschodniej 1900 - 1980 oraz "Współczesna plastyka jarosławska w roku 1985". Oprócz działalności wystawienniczej organizowano odczyty i koncerty muzyki dawnej. Systematycznie prowadzono również prace konserwatorskie gł. obrazów olejnych. W okresie, gdy K. Kieferling kierowała Muzeum, przyczyniła się ona do zakończenia remontu, wyposażenia i udostępnienia Wielkiej Izby. Nawiązała kontakty z wybitną specjalistką z zakresu meblarstwa, pracownikiem Muzeum - Zamek Królewski na Wawelu, Janiną Gostwicką, która podjęła się aranżacji wnętrz muzealnych. W 1988 r. nakładem Muzeum ukazała się książka autorstwa J. Gostwickiej "Meble i zegary w zbiorach Muzeum w Jarosławiu", natomiast w rok później "Wielka Izba kamienicy Orsettich w Jarosławiu". W swej długoletniej pracy w Muzeum (od 1974 do dziś) starszy kustosz K. Kieferling zorganizowała wiele wystaw autorskich. Wielokrotnie prowadziła szkolenia dla nauczycieli historii organizowane przez Ośrodek Metodyczny, dla Kółek Historycznych i klas autorskich, wygłosiła wiele referatów na sympozjach naukowych i w Stowarzyszeniu Miłośników Jarosławia (jej cykl wystąpień poświęcony właścicielom Jarosławia gromadził tłumy ludzi). Zawsze służy radą i pomocą władzom miejskim i pracownikom Urzędu Miasta w zakresie historii miasta, zabytków architektury i sztuki, problemów rewaloryzacji. Ogromna wiedza historyczna połączona z dużym talentem narracyjnym i popularyzatorskim jest widoczna w jej publikacjach, wystąpieniach publicznych, konsultacjach udzielanych wielu wybitnym historykom piszącym o Jarosławiu i ziemiach ruskich Rzeczypospolitej11. Od 1998 r. K.Kieferling jest Przewodniczącą Koła Stowarzyszenia Historyków Polskich w Jarosławiu Oddział w Przemyślu. W 2001 r. otrzymała honorową nagrodę Burmistrza Miasta "Jarosław 2001" w dziedzinie nauki.
Na obraz Muzeum wciąż składała się praca wielu osób. W tym miejscu należy wspomnieć o długoletnich, zasłużonych dla Muzeum pracownikach. Należy do nich nieżyjąca dziś Janina Lis - Olszewska (1905 - 2002). W Muzeum, początkowo przemyskim, a potem w jarosławskim zatrudniona była w latach 1953 - 71 r. Wraz z dr K. Gottfriedem i L. Smoczkiewiczem i uczyniła z jarosławskiego Muzeum placówkę badawczą, promieniującą na cały powiat. J. Lis - Olszewska wielokrotnie przemierzała miasto i okolice Jarosławia w celu zabezpieczania odkrytych zabytków, wykonywała dokumentację badawczą i edukowała lokalną społeczność. J. Lis - Olszewska jest autorką wielu artykułów z zakresu historii sztuki i architektury. Była członkiem Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia i Polskiego Towarzystwa Turystyczno - Krajoznawczego. Odznaczona Krzyżem Polonia Restituta, Złotą Odznaką za opiekę nad zabytkami i odznaką "Zasłużony Działacz Kultury". W 1989 r. otrzymała tytuł Zasłużony dla Jarosławia12.
1 Statut ICOM, Paryż 1963, t. 16, nr 3.
2 M. Orłowicz, Jarosław, jego przeszłość i zabytki, Lwów 1921, s. 87.
3 Muzeum w Jarosławiu, Arch. AmJ Nr 465.
4 K. Gottfried, Muzeum w Jarosławiu jego dzieje i zbiory, [w:] Rocznik SMJ, Jarosław 1962, s. 87.
5 K. Gottfried, ibidem, s. 79.
6 Protokół odbiorczy przedmiotów zabytkowych przejętych ze
składnicy muzealnej w Zarzeczu dla Muzeum Miejskiego w Jarosławiu
zgodnie z pismem UW rzeszowskiego Wydziału Kultury i Sztuki (...) z
dnia 12 lipca 1947 r. (...) na ogólną liczbę 192 przedmiotów. Muzeum w
Jarosławiu.
7 Gottrfied, ibidem, s. 83.
8 J.w., s. 83.
9 Z.Bieńkowska. Ł.F.Turczak, Mps Jarosław 2005.
10 P. Kozioł. Zbiory malarstwa w Muzeum w Jarosławiu [w:] Zeszyty Muzealne Muzeum w Jarosławiu. Jarosław 1996, s.13.
11 Z. Bieńkowska. Krystyna Kieferling. Mps. Jarosław
12 Z. Bieńkowska. Janina Lis - Olszewska "Nusia" 1905-2002
[w:] Rocznik Stowarzyszenia Miłośników Jarosławia, t. XIV, s.133-135.
Jarosław 2002.
CDN
